مقدمه
بر خلاف نگرانی‌های مردم در مواجهه با پرتوها باید دانست که عمر انسان در حضور دائمی پرتوهایی که به طور طبیعی در محیط زیست وجود دارد تکامل یافته است. علاوه بر پرتوهای یون‌ساز ناشی از منابع طبیعی، در سال‌های اخیر منابع تولیدکننده دیگری چون دستگاه‌های رادیولوژی، پزشکی‌هسته‌ای، رادیوتراپی، نیروگاه‌های هسته‌ای و… نیز از عوامل مصنوعی پرتوگیری به حساب می‌آید.
انسان سالانه ۴/۲ میلی‌سیورت از منابع طبیعی پرتوگیری می‌کند که در حدود ۶۵% این مقدار عمدتا ناشی از گاز رادن و تورن و مقدار کمتری، از دیگر عوامل طبیعی نظیر مواد غذایی، پرتوهای کیهانی و…است. از طرفی متوسط پرتوگیری سالانه مردم ناشی از منابع ساخت دست بشر (منابع مصنوعی) ۶۱/۰ میلی سیورت بوده که در حدود % ۹۶ از این مقدار مربوط به عملیات پزشکی ( تشخیص و درمان) است. نکته قابل تامل این جاست که متوسط سهم پرتوگیری شغلی هر پرتوکار تنها % ۱/۰ بوده که نسبت به آنچه انسان از محیط و کاربرد های پزشکی دریافت می‌کند، بسیار ناچیز است .
یکی از مهمترین مشکلاتی که در برخورد با انواع پرتوها وجود دارد عدم احساس آنها توسط حواس پنج‌گانه است که همین امر موجب بروز حوادث پرتوی متعددی برای انسان شده است. این عدم توانایی باعث شده تا افراد خطرات بالقوه پرتوها را نادیده گرفته، حتی در بعضی موارد ریسک ناشی از آن را برای خود افزایش دهند. به همین دلیل به دفعات اتفاق افتاده است که افراد چشمه‌های قوی رادیوگرافی صنعتی یا منابع رادیواکتیو با کاربرد پزشکی را که به نحوی مفقود شده‌اند، پس از یافتن در معابر، در خانه‌های خود به عنوان اشیا زینتی نگهداری کنند که بیماری‌های پیچیده و حتی در پاره‌ای موارد مرگ افراد را به همراه داشته است.
از سوی دیگر، اثرات تصادفی(Stochastic) پرتوها همواره نگرانی متخصصان و پرتوکاران را در بروز بیماری‌های مزمن و به خصوص سرطان‌ها به همراه داشته است. اگر چه برای وقوع این اثرات هیچ آستانه‌ای وجود ندارد و در شرایط عادی کار، پرتوگیری شغلی در سطوح بسیار پایینی از حدود دز سالانه است، لیکن احتمال ظهور این اثرات با افزایش دز دریافتی افزایش یافته و زمان ظهور بیماری می‌تواند سال‌ها بعد از پرتوگیری باشد. به همین دلیل در برخی از مشاغل پرتویی نظیر رادیوگرافی صنعتی به ویژه در پرتونگاری با چشمه‌های پرتوزای باز نظیر ایردیوم و کبالت وجود این نوع ریسک بیشتر و جدیتر خواهد بود.
خوب یا بد؟
پس از گذشت زمان کوتاهی از کشف پرتو ایکس توسط ویلهلم کنراد رونتگن (فیزیکدان آلمانی در سال ۱۸۹۵) و کشف رادیواکتیویته توسط ایرن ژولیو ـ کوری فیزیکدان و شیمی‌دان فرانسوی در سال ۱۹۲۵، فواید استفاده از این منابع پرتو در زندگی انسان به ویژه توسعه علم در حوزه‌های پزشکی و صنعت به قدری مهم و پررنگ شده که دیگر امکان حذف آن از زندگی را برای ما غیرممکن ساخته است. لذا این امر در تقابل با تمام اثرات منفی پرتوها، سازمان‌های بین‌المللی، واحدهای قانونی و متخصصان را مجبور کرد تا استفاده از منابع پرتو را در عرصه‌های مختلف زندگی بر اساس روش‌های علمی به نحوی توجیه‌پذیر کند که منافع آن از مضررات آن بیشتر باشد (Justification).
چرا رادیوگرافی صنعتی؟
یکی از مهمترین و قدیمی‌ترین کاربردها منابع پرتو، استفاده ار پرتو گاما و ایکس در کنترل کیفیت و بررسی یکپارچگی ساختار مواد به روش غیرمخرب بوده که به آن رادیوگرافی صنعتی می‌گویند. بررسی کیفی محصولات نه تنها باعث کاهش هزینه‌ها و مرغوبیت کالا شده بلکه افزایش ایمنی برای کارکنان، مردم و محیط زیست را به همراد دارد.
مواردی که رادیوگرافی صنعتی را از برخی دیگر مشاغل پرتوی متمایز می‌کند شرایط کاری سخت چون کار در فضاهای محدود، درجه حرارت بسیار بالا یا هوای بسیار سرد، کار در نیمه‌های شب، کار روی سکوهای دریا، در اعماق آب‌ها و… است. از سوی دیگر بهره گرفتن از منابع ایکس و گامای قوی برای داشتن نفوذ کافی در مواد سخت از دیگر تفاوت‌ها است که در صورت عدم تجربه و علم کافی، اثرات زیان‌بار این پرتوها را تشدید می‌کند. بدیهی است کار با منابع پرتوی قوی در چنین شرایط نامطلوبی امکان رعایت اصول حفاظت در برابر اشعه و نکات ایمنی را جهت نگهداشتن پرتوگیری به هر چه کمتر منطقی دست یافتنی (As Low As Reasonable Achievable ) برای پرتوکاران مشکل می‌سازد (Optimization).
آیا خطر عملیات پرتونگاری در شرایط عادی از راه رفتن در معابر یا رانندگی در خیابان‌ها بیشتر است؟
اما چه باید کرد؟
اگر چه متخصصان ایمنی پرتوها معتقدند پرتونگاری صنعتی را میتوان به شیوه‌ای امن، با خطری ناچیز و با خطایی که بسیار کمتر از مشاغل دیگر است، انجام داد؛ این واقعیت غیرقابل انکار است که رادیوگرافی صنعتی یکی از پرخطرترین مشاغل پرتوی به حساب آید. تجربه نشان داده است عدم رعایت مقررات و توصیه‌های ایمنی در این حرفه حوادث ناگواری را رقم زده است. گاهی صدمات ناشی از پرتوگیری‌های غیرعادی مربوط به منابع رادیوگرافی صنعتی در دوزهای بالا به کارگران چنان شدید بوده که پیامدهای بهداشتی وخیمی چون قطع عضو، سوختگی‌های شدید، تخریب‌های کروموزنی و حتی مرگ را به همراه داشته است. از این رو قبل از شروع به انجام فعالیت پرتونگاری، ایجاد شرایط لازم و کافی جهت به حداقل رساندن ریسک احتمالی ناشی از کار با پرتو یک ضرورت است. اما چه باید کرد و چه عواملی می‌تواند ما را برای رسیدن به این مهم یاری کند؟ از موثرترین عوامل میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
۱ـ وجود دوره‌های آموزشی حفاظت در برابر اشعه موثر و کارآمد و شرکت مستمر در آنها،
۲ـ مجهز بودن به سخت‌افزارهای مناسب نظیر تجهیزات حفاظت در برابر اشعه، سنجشگرهای پرتویی، ابزارهای فوریت‌های پرتویی و تجهیزات تکنیکی با کیفیت استاندارد،
۳ـ نظارت موثر مسئولان فیزیک بهداشت و بازرسان واحدهای قانونی بر انجام عملیات رادیوگرافی،
۴ـ برخوردار بودن از رویه‌های کاری مناسب و مکتوب، نظیر دستورالعمل‌های ایمنی و فوریت‌های پرتویی،
۵ـ اهتمام به ایجاد فرهنگ ایمنی و حرکت در راستای ارتقا آن،
۶ـ وجود راهنماها، مقررات و ضوابط موثر و به‌روز شده،
۷ـ تعیین وظایف و مسئولیت‌ها،
۸ـ داشتن برنامه تضمین کیفیت.
فلسفه حفاظت در برابر اشعه
به حداقل رساندن اثرات احتمالی و به صفر رساندن اثرات قطعی پرتوها که همانا حفاظت انسان، محیط زیست و نسل‌های آینده در برابر اثرات مخرب پرتوها است، فلسفه و هدف اصلی برنامه‌های حفاظت در برابر اشعه است. در این خصوص تهیه قواعد، ضوابط و استانداردهایی مربوطه گام نخست و حیاتی است. از این رو برای نزدیک شدن به این فلسفه وجودی آشنایی و فهم اهداف زیر حائز اهمیت است:
الف‌ـ اهدف حفاظتی (Protection objectives)
ب‌ـ اهدف ایمنی (Safety objectives)
در مبحث آتی بیشتر در باره این دو جنبه فلسفی بحث خواهیم کرد.
سوال: یکی از مهمترین عواملی که اجرای صحیح برنامه‌های حفاظت در برابر اشعه پرتونگاران صنعتی را مشکل می‌سازد عدم شناخت کامل و درک صحیح حفاظت و ایمنی پرتوی است. کدام یک از عوامل زیر می‌تواند نقش مهمتری در حل این موضوع ایفا کند؟
۱ـ وضع قوانین، مقررات، ضوابط و راهنماهای کار با پرتو
۲ـ وجود دوره‌های آموزشی حفاظت در برابر اشعه موثر و کارآمد
۳ـ نظارت و کنترل بر عملکرد پرتوکاران
