سعیدرضا دادخواه و امیر دادخواه
مقدمه
از آنجایی که محیط کاری بازرسان جوش مشابه محیط‌های کاری جوشکاران است، این افراد نیز ممکن است در معرض خطرات زیادی قرار گیرند. این خطرات عبارتند از شوک الکتریکی، سقوط از ارتفاع، خطراتی که چشم را تهدید می‌کنند، از جمله اشعه ماورای بنفش، ذرات موجود در هوا، دود، بخار و در نهایت اشیایی که از ارتفاع سقوط می‌کنند.
بازرسان ممکن است هر لحظه در معرض این خطرات قرار بگیرند، بنابراین نباید ایمنی نادیده گرفته شود. بازرسان در چنین شرایطی می‌بایست تدابیر ایمنی از جمله استفاده از عینک و کلاه ایمنی، لباس کار مناسب و سایر تجهیزات ایمنی را مد نظر قرار دهند.
برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد تدابیر ایمنی به نکات توصیه شده در ANSI Z49.1 (ایمنی در جوشکاری، برشکاری و فرآیندهای وابسته)
رعایت ایمنی یکی از نکات بسیار حائز اهمیت در تمام فرآیندهای جوشکاری و برشکاری است. در صورت آسیب دیدن پرسنل، پیشرفت رضایت‌بخش کار نیز با اختلالاتی همراه خواهد بود. در اینجا به حوادث احتمالی و راه‌کارهای کاهش خطرات ناشی از این حوادث اشاره خواهد شد. مهمترین عنصر یک برنامه مؤثر ایمنی و سلامت، حمایت مدیریت از رعایت ایمنی است. مدیریت باید اهداف را به طور واضح بیان کرده و مسئولیت‌های مربوط به رعایت ایمنی را با حمایت از عملکردهای ایمن نشان دهد. عملیات جوشکاری و برشکاری باید در مناطق امن صورت گیرد و چنانچه نیاز به اجرای کار در مناطق غیرامن باشد، باید دستورالعمل‌های ویژه‌ای جهت محافظت از پرسنل و تجهیزات، تهیه شده باشد. مدیریت همچنین باید نسبت به این موضوع که از تجهیزات جوشکاری و برشکاری مورد تایید استفاده می‌شود، اطمینان داشته باشد. این تجهیزات شامل تورچ‌های جوشکاری و برشکاری، رگولاتورها، ماشین‌آلات جوشکاری، انبر الکترودگیر و وسایل ایمنی شخصی است ( شکل ۲).
همیشه باید نظارت کافی جهت تضمین نحوه استفاده و نگهداری صحیح از تجهیزات وجود داشته باشد. آموزش صحیح و کارآمد، فاکتوری کلیدی در برنامه ایمنی است. مطابق مصوبات قانون ایمنی و سلامت شغلی آمریکا (OSHA)، پرسنل می‌باید آموزش‌های کافی را در زمینه ایمنی دیده باشند. جوشکاران و سایر متصدیان تجهیزات، زمانی که آموزش لازم و مناسب را دیده باشند، در امنیت و ایمنی کامل، فعالیت خواهند کرد. آموزش مناسب، شامل استفاده ایمن از تجهیزات و فرآیندها، همین طور اجرای قوانین ایمنی است. پرسنل باید از دستورالعمل‌های ایمنی مطلع بوده و پیامدهای ناشی از عدم رعایت آنها را بدانند. به عنوان مثال جوشکاران باید بدانند که هنگام جوشکاری یا برشکاری به گونه‌ای قرار بگیرند که سرشان در محل متصاعد شدن دودها و بخارات فلزی قرار نگیرد. این دودها، حاوی ذرات بسیار ریز فلزی هستند که مستقیم از محل ذوب فلز متصاعد شده‌اند. جوشکاران باید قبل از شروع کار، دستورالعمل استفاده از دستگاه و اطلاعات مربوط به ایمنی آن را مطالعه و بررسی کنند.
مطابق شکل (۳) گاهی اوقات از برچسب‌های مخصوصی به منظور تشریح نکات ایمنی دستگاه، استفاده می‌شود. سازندگان مواد مصرفی جوش نیز موظفند، اطلاعات ایمنی را در مورد موادی که خواص خطرناک دارند، در اختیار مصرف کنندگان قرار دهند.
مقادیر مجاز مطرح شده توسط OSHA، همچنین محدودیت‌های دیگری که توسط سازنده مواد پیشنهاد شده، از طریق اطلاعات ایمنی مواد (MSDS)، در اختیار مصرف‌کنندگان قرار می‌گیرد.
تمامی کارفرمایان موظفند، اطلاعات مربوط به ایمنی مواد (MSDS) را در اختیار پرسنل قرار داده و آنها را به منظور درک بهتر این موارد، آموزش دهند. «MSDS»، حاوی اطلاعات ایمنی مهمی در رابطه با اجزا و ترکیباتی است که در ساخت الکترودها، سیم جوش‌ها و فلاکس‌های جوشکاری به کار رفته‌اند. این اوراق همچنین ترکیب گازهای تولید شده و سایر خطرات احتمالی در حین استفاده را مطرح می‌کند.
مطابق با قوانین «OSHA»، کارفرمایان موظف به آموزش کارکنان در زمینه ایمنی مواد خطرناک در محیط کار هستند. بسیاری از مواد مصرفی جوشکاری، در لیست مواد خطرناک مطرح شده توسط این استاندارد قرار می‌گیرند.
استفاده و نگهداری صحیح تجهیزات نیز باید به پرسنل آموزش داده شود. به عنوان مثال از تجهیزات جوشکاری یا برشکاری قوسی با عایق‌بندی فرسوده و خراب نباید استفاده شود. همچنین نباید از شلنگ‌های پوسیده در جوشکاری اکسی‌استیلن، برشکاری یا لحیم‌کاری استفاده کرد. آموزش در نحوه عملکرد تجهیزات، پایه و اساس ایمنی شغلی است. پرسنل باید طوری آموزش ببینند که قادر به تشخیص خطرات پیرامون خود باشند. چنانچه پرسنل مجبور به فعالیت در محیط‌های ناآشنا باشند، می‌باید حوادث احتمالی را گزارش دهند. به عنوان مثال شخصی که مجبور به کار در محیطی تنگ و بسته بوده که سیستم تهویه مناسبی ندارد و به یک ماسک مجهز به تهیه هوا نیاز است و اعلام نیاز به این وسیله به عهده شخص است. بنابراین در صورتی که امکانات ایمنی برای انجام یک کار معین کافی نباشند، پرسنل باید قبل از انجام هر اقدامی موضوع را با سرپرست خود در میان بگذارند.
محافظت از چشم‌ها برای جوشکاران امری مهم و ضروری است. حتی پرسنلی که مجبور به عبور و مرور از مناطقی هستند که در آنجا جوشکاری انجام می‌شود می‌باید، چشمان خود را در برابر تشعشعات ناشی از جوشکاری محافظت کنند. از این رو به دلیل محدود شدن دید، ممکن است جوشکاران و رهگذران به اشیایی که در کف کارگاه قرار دارند برخورد کنند. بنابراین تمامی جوشکاران و سرپرستان آنها باید از عاری بودن محیط نسبت به اشیا حادثه‌ساز اطمینان داشته باشند. محیط کارگاه باید به نحوی باشد که شلنگ‌های گاز، کابل‌‌های برق، وسایل مکانیکی و تجهیزات دیگر سر راه نباشند و همچنین مانع فعالیت‌های روزمره نشوند (شکل ۴). هنگامی که جوشکاری در ارتفاع انجام می‌شود به دلیل محدود شدن دید به جهت استفاده از ماسک، خطر سقوط وجود دارد. از این رو استفاده از کمربندها و طناب‌های ایمنی می‌تواند بسیار مؤثر باشد. در محیط‌های صنعتی، احتمال بروز حوادث غیر مترقبه‌ای از قبیل آتش‌سوزی و انفجار وجود دارد، بنابراین برای ترک سریع محل حادثه، می‌باید تمام مسیرهای فرار از قبل مشخص شده باشند و تمامی پرسنل‌ها در این زمینه آموزش‌های لازم را دیده باشند.
باید از انبار شدن کالاها و تجهیزات در مسیرهای فرار جلوگیری کرد. چنانچه مسیر فراری که به طور معمول، پرسنل از آن استفاده می‌کنند بنا به دلایلی مسدود شده باشد، باید آموزش‌های لازم جهت استفاده از مسیر جایگزین داده شود.
مطابق شکل (۵)، در صورتی که امکان‌پذیر باشد، باید کابین‌های جوشکاری با استفاده از حفاظ‌های ضد آتش از یکدیگر جدا شوند. دیوارهای جداکننده باید به نحوی باشند که امکان گردش جریان هوا از قسمت‌های زیرین و بالای آنها وجود داشته باشد. زمانی که عملیات جوشکاری یا برشکاری قوسی در مجاورت دیوار انجام می‌شود، رنگ دیوار باید به نحوی باشد که حداقل میزان انعکاس اشعه ماورا بنفش را داشته باشد.
رنگ‌هایی که حاوی موادی از قبیل دی‌اکسید تیتانیوم یا اکسید روی هستند، انعکاس تشعشع ماورای بنفش کمی دارند و رنگ‌هایی که حاوی رنگ دانه‌های پودر فلزی هستند به دلیل افزایش میزان انعکاس اشعه ماورای بنفش پیشنهاد نمی‌شوند.
در اغلب فرآیندهای جوشکاری، برشکاری و روش‌های وابسته به آنها از منبع حرارتی با درجه حرارت بالا استفاده می‌شود . شعله، قوس الکتریکی، فلز داغ، جرقه و ترشحات مذاب می‌توانند به عنوان منابع احتراق و آتش سوزی عمل کنند.
بسیاری از آتش سوزی‌ها از طریق پاشش جرقه رخ می‌دهند. این جرقه‌ها ممکن است تا فاصله افقی ۳۵ فوتی از محل تولیدشان پراکنده شوند. خطر آتش‌سوزی بر اثر وجود مواد اشتعال‌زا در نزدیکی محل جوشکاری یا برشکاری افزایش می‌یابد. مواد اشتعال‌زا که خطرات آتش‌سوزی را افزایش می‌دهند عبارتند از کف، سقف و دیواره‌های اشتعال‌پذیر؛ همچنین وجود چوب، کاغذ، پارچه، پلاستیک، مواد شیمیایی، مایعات و گازهای اشتعال‌پذیر در نزدیکی محل کار.
بهترین راه جلوگیری از آتش‌سوزی، انجام جوشکاری و برشکاری در محیط‌های مشخص یا در مکان‌هایی است که خالی از مواد احتراق‌پذیر هستند. ماده احتراق‌پذیری که معمولا در کارگاه‌های جوشکاری یافت می‌شود، سوخت‌هایی است که جهت راه‌اندازی دیزل ژنراتورهای جوشکاری به کار می‌رود. این سوخت‌ها می‌باید با دقت نگهداری و استفاده شوند. استیلن، پروپان و سایر گازهای سوختی که در جوشکاری و برشکاری استفاده می‌شوند باید با دقت نگهداری و جا به جا شوند. از سیلندرهای گاز، شلنگ‌ها و رگولاتورها باید به منظور جلوگیری از نشت گاز، مراقبت‌های ویژه به عمل آید. مواد احتراق‌پذیری را که امکان خارج کردن آنها از محیط جوشکاری میسر نیست می‌باید با عایق‌های ضدآتش پوشانید. دیوارها و سقف‌های اشتعال‌پذیر جزو این قسمت‌ها هستند. کف کارگاه باید تا شعاع ۳۵ فوتی از مواد اشتعال‌زا خالی باشد. در صورت امکان می‌توان دور تا دور محیط جوشکاری را با دیوارهای قابل حمل ساخته شده از مواد نسوز احاطه کرد. تمامی مواد احتراق‌پذیری که در آن سوی دیوارها، سقف‌ها و پارتیشن‌های فلزی قرار دارند باید به نقطه امنی منتقل شوند. حرارت حاصل از جوشکاری می‌تواند از پارتیشن‌های فلزی عبور کرده و مواد احتراق‌پذیر را مشتعل کند.
قبل از ترک کارگاه، باید بررسی و کنترل دقیقی به منظور کشف آتش‌سوزی احتمالی انجام شود. بررسی آتش‌سوزی باید حداقل تا ۳۰ دقیقه بعد از اتمام عملیات جوشکاری ادامه یابد. عملیات جوشکاری و برشکاری نباید در مکان‌هایی انجام شود که کف یا دیواره‌ها، دارای پوشش‌های احتراق‌پذیر هستند. کپسول‌های آتش‌نشانی همیشه باید در دسترس بوده و آموزش‌های لازم جهت استفاده از آنها به پرسنل داده شده باشد. هنگام انجام عملیات جوشکاری، برشکاری یا سایر فرآیندهایی که با حرارت سر و کار دارند، در مکان‌هایی که عموما برای انجام این عملیات در نظر گرفته نشده‌اند، می‌باید از سیستم «hot work permit» استفاده کرد (شکل ۶).
هدف این سیستم، هشدار دادن به سرپرست بخش‌ها در مورد بروز آتش‌سوزی در یک زمان خاص است. این سیستم باید دارای چک لیستی از اقدامات و تدابیر ایمنی باشد. این چک لیست اغلب شامل بررسی کپسول‌های آتش نشانی، تعیین «fire watch»، بررسی مواد قابل اشتعال و دستورالعمل‌های ایمنی برای پرسنلی است که مستقیم درگیر عملیات جوشکاری یا برشکاری (کارگرم) نیستند.
در صورت صدور «hot work permit»، بازرس جوش باید از آن مطلع بوده و همه الزامات آن را مدنظر قرار دهد.
گازها، بخارات و ذرات قابل اشتعال در ترکیب با اکسیژن یا هوا، انفجار و آتش‌سوزی را به همراه دارند. برای جلوگیری از انفجار باید از تمام منابع اشتعال‌زا دوری کرد. اجرای عملیات جوشکاری، برشکاری، لحیم‌کاری سخت و نرم و سایر فرآیندهای حرارتی در محیط‌هایی که حاوی گازها و بخارات اشتعال‌پذیر هستند ممنوع است. چنین موادی باید داخل محفظه‌های ضدنشت نگهداری شده یا این که از محیط کارگاه دور نگاه داشته شوند. اعمال حرارت نباید روی محفظه‌هایی که حاوی مواد نامعلوم، اشتعال‌پذیر یا موادی که ممکن است بخارات اشتعال‌پذیر تولید کنند، صورت گیرد. چنانچه عملیات با خطر انفجار همراه است باید از پوشش‌های مناسب جهت محافظت از چشم و بدن، استفاده شود. سوختگی چشم و بدن جزو حوادث مهم و جدی در صنایع جوشکاری است. بنابراین استفاده از حفاظ‌های مناسب برای ایمنی چشم، صورت و بدن برای تمامی پرسنل و افرادی که در محیط کاری قرار دارند الزامی است تا از سوختگی‌های ناشی از پرتوهای ماورای بنفش، مادون قرمز، جرقه‌ها و ذرات مذاب جلوگیری شود.
محافظت چشم و صورت
جوشکاری و برشکاری قوسی
تمامی جوشکاران، اپراتورهای جوشکاری همچنین سایر پرسنل، هنگام مشاهده قوس الکتریکی باید از ماسک جوشکاری کلاهی یا دستی استفاده کنند. موضوع استاندارد ANSI Z87.1 در مورد ماسک‌های جوشکاری، محافظ‌های دست و صورت و عینک‌های ایمنی. این استاندارد، مشتمل بر آموزش‌هایی در مورد محافظت از چشم و صورت هنگام فعالیت‌های شغلی است. شکل (۷)، تجهیزات محافظتی چشم، گوش و صورت را نمایش می‌دهد.
عینک‌های ایمنی باید مجهز به حفاظ‌های جانبی باشند، زیرا امکان برخورد پرتوهای مضر یا ذرات معلق هنگام عملیات سنگ‌زنی از کناره‌های عینک به چشم وجود دارد. شیشه عینک‌های ایمنی بنا به کاربری ممکن است شفاف یا تیره باشند. میزان تیره‌گی لنز عینک به مقدار تشعشع قوس جوشکاری یا برشکاری بستگی دارد. عینک با شماره تیرگی ۲، به منظور کاربردهای عمومی (جهت استفاده زیر ماسک جوشکاری) پیشنهاد می‌شود. به جدول (۱) مراجعه کنید.
جوشکاری و برشکاری با گاز سوختی، جوشکاری زیر پودری
هنگام جوشکاری و برشکاری با گاز سوختی باید از عینک‌های ایمنی با تیرگی مناسب و مجهز به حفاظ‌های جانبی استفاده کرد . هنگام جوشکاری با فرآیند زیر پودری به دلیل مخفی بودن قوس الکتریکی در زیر پودر، معمولا نیازی به استفاده از ماسک جوشکاری قوسی نیست ولی به هر حال گاهی اوقات ممکن است تشعشع قوس از لا به لای پودر به چشم برسد، بنابراین استفاده از عینک‌های ایمنی ضروری است.
لحیم‌کاری سخت و نرم با شعله
هنگام لحیم‌کاری سخت و نرم با مشعل، استفاده از عینک‌های ایمنی با تیرگی مناسب پیشنهاد می‌شود.
دیگر فرآیندهای لحیم‌کاری و جوشکاری مقاومتی
اپراتورها و افراد کمکی در این فرآیندها باید به دلیل محافظت چشم‌ها و صورت در برابر پرتاب ذرات مذاب (Spatter)، از عینک‌های ایمنی و محافظ‌های صورت استفاده کرد. استفاده از شیشه تیره در این فرآیندها الزامی نیست.
لباس‌های محافظتی
به منظور جلوگیری از سوختگی‌های ناشی از پاشش جرقه و ذرات مذاب یا پرتوهای ساطع شده از قوس الکتریکی، باید از کفش یا پوتین مناسب و لباس کار ضخیم استفاده کرد، لباس‌های پشمی نسبت به لباس‌های کتان ترجیح داده می‌شوند، زیرا لباس‌های پشمی به راحتی مشتعل نمی‌شوند. در صورت استفاده از لباس‌های کتان باید با استفاده از مواد شیمیایی از احتراق‌پذیری آنها کاسته شده باشد.
از کفش‌ها یا لباس‌های ساخته شده با مواد پلاستیکی به دلیل ذوب شدن سریع آنها و ایجاد سوختگی‌های شدید نباید استفاده کرد. لباس‌ها نباید آغشته به روغن یا گریس باشند به خصوص در محیط‌های مملو از اکسیژن. قبل از جوشکاری باید جیب‌های لباس کار را از هر گونه مواد اشتعال‌پذیر خالی کرد زیرا ممکن است این مواد در اثر تماس با جرقه‌ها و ذرات مذاب ناشی از جوشکاری مشتعل شده و سوختگی‌های شدیدی را موجب شوند.
شلوار باید به گونه‌ای باشد که روی کفش را بپوشاند. محافظت از موها با استفاده از یک مقنعه به خصوص زمانی که شخص از کلاه گیس استفاده کرده باشد، پیشنهاد می‌شود. استفاده همیشگی از دستکش‌های چرمی الزامی است. استفاده از دستکش نه تنها باعث محافظت دست‌ها از سوختگی و خراشیدگی می‌شود، بلکه از وقوع شک‌های الکتریکی نیز جلوگیری می‌کند.
هنگام جوشکاری در وضعیت سقفی یا سایر شرایطی که به محافظت بیشتر بدن نیاز است، استفاده از پیش‌بند، ساق‌بند، دستکش، لباس‌های محافظتی و مقنعه ضروری است.
وارد شدن جرقه یا ذرات مذاب داخل گوش دردهای مزمن و شدیدی ایجاد می‌کند، بنابراین استفاده از گوشی‌های مناسب در شرایط رویارویی با این موضوع می‌تواند بسیار مفید باشد.
